ارز دولتی به ارزی گفته می شود که از طرف دولت و در مکانی به نام مرکز مبادلات ارزی عرضه می شود. در مقابل تعریف ارز دولتی، ارز آزاد قرار دارد. ارز آزاد به ارزی گفته می شود که قیمت آن در بازار آزاد و با توجه به شرایط اقتصادی و عرضه و تقاضا در بازار ارز مشخص می شود. ارز آزاد بر خلاف ارز دولتی، توسط صرافی ها و دلالان ارز فروخته می شود. ارز دولتی برای واردات تمامی کالاها مورد استفاده قرار نمی گیرد و تنها به برخی از کالاها اختصاص می یابد. کالاهایی که توسط دولت برای واردات تعیین می شود به ده گروه کالایی تقسیم می شود. گروه دهم، کالاهای لوکس هستند که دولت برای وارد کردن آنها ارز دولتی اختصاص نمی دهد. به همین دلیل برای وارد کردن کالاهای لوکس باید دو برابر کالاهای دیگر عوارض دولتی پرداخت کرد. ۹ گروه دیگر مشمول دریافت ارز می شوند. البته این نکته را باید در نظر داشت که با افزایش ظرفیت تولید داخلی، حجم کالاهایی که مشمول ارز دولتی می شوند نیز کاهش می یابد.
تهیه کردن ارز آزاد نسبت به ارز دولتی راحت و بدون دردسر بوده و هیچ گونه محدودیتی ندارد. اما در صورتی که دریافت ارز دولتی نسبتا سخت و زمان بر بوده و همه افراد نمی توانند آن را دریافت کنند. همچنین با استفاده از ارز آزاد می توان هر کالایی را وارد کرد، اما با استفاده از ارز دولتی، نمی توان برخی از کالاها را وارد کرد. ارز دولتی بر اساس افزایش ارز توسط دولت ایجاد شده تا بار مالی که بر دوش دولت است کاهش یابد. از این طریق ارز دولتی که قیمت پایین تری دارد به صورت محدود و کنترل شده به کالاهای خاصی اختصاص می یابد. نحوه محاسبه ارز دولتی توسط بانک مرکزی بدین گونه است که سبدی از ارزهای معامله شده در صرافی های مجاز در نظر گرفته می شود. سپس بانک مرکزی بر مبنای نرخ اولیه بدست آمده از این معاملات و بعد از کم کردن کارمزد و همچنین دو درصد از این نرخ، قیمت فروش ارز دولتی را تعیین می کند.
ارز دانشجویی به ارزی گفته می شود که با قیمت دولتی به دانشجویان تعلق می گیرد. البته دانشجویانی می توانند از این ارز استفاده کنند که قصد ادامه تحصیل در مقاطع ارشد و دکتری را در دانشگاه های خارج از کشور داشته باشند. حداکثر میزان ارزی که به دانشجو تعلق می گیرد، ۱۵۰۰ دلار یا معادل آن به سایر ارزها، برای پرداخت شهریه دانشگاه است. همچنین برای تامین نیازهای زندگی دانشجو به صورت میانگین ماهیانه حداکثر ۱۰۰۰ دلار تعلق می گیرد. در صورتی که دانشجو به همراه خانواده خود مشغول به تحصیل در خارج از کشور باشد، برای هر عضو از خانواده به صورت ماهانه ۵۰۰ دلار (قیمت دلار) یا معادل آن ارز تعلق می گیرد.
دانشجویانی که نیازمند دریافت ارز دانشجویی هستند، باید در سامانه سجاد ارز دانشجویی ثبت نام کرده و مدارک خود را آپلود کنند. مدارکی که باید در این سامانه ثبت شود شامل:
بعد از صدور مجوز بانک مرکزی مبنی بر تامین ارز از سوی صرافی ها برای انجام معاملات رسمی ارز، مراحل دریافت ۱۶ گانه برای دریافت ارز از صرافی ها مشخص شد. بر مبنای بخشنامه جدید، فعالان حوزه اقتصادی می بایست صرافی مورد نظر خود را از سامانه «نیما» ثبت کنند. کارشناسان حوزه اقتصادی بر این باور هستند که روش جدید تامین ارز دولتی برای واردات دو مزیت دارد. یکی اینکه فعالیت صرافی ها در سامانه نیما بیشتر شده و از طرف دیگر آزادی عمل بیشتری به فعالان تجاری در این زمینه داده می شود. در صورتی که در گذشته تامین ارز برای واردات توسط بانک مرکزی تامین می شد. در حال حاضر فعالان تجاری برای تامین ارز دولتی برای واردات باید مسیر ۱۶ گانه زیر را سپری کنند:
بانک مرکزی در جهت شفاف کردن و اطلاع رسانی، فهرست دریافت کنندگان ارز را در سامانه نیما به روزرسانی کرد. این فهرست شامل افراد حقیقی و حقوقی به همراه نرخ ارز دریافتی بوده که از طریق سامانه نیما ارز دریافت کرده اند. این فهرست منتشر شده شامل دریافت کنندگان ارز دولتی و نیمایی در بازه زمانی ۲۱ فروردین ۹۷ تا ۱۳ خرداد ۹۹ است.
ارز دولتی به ارزی گفته می شود که بر مبنای نرخ رسمی دولتی صرف مصارف مشخصی می شود. این مصارف از طرف دولت ها ضروری و بسیار مهم است. در ایران بعد از انقلاب بنا به دلایل مختلف، اختلاف ارز دولتی با دیگر نرخ ها در حال افزایش بوده و هر زمان به مصارف محدودتری اختصاص می یابد. برخی از این مصارف شامل: تحصیل دانشجویان در خارج از کشور، سفر ماموران دولتی به خارج، معالجه بیماران در خارج از کشور، کالاهای وارداتی دولتی و برخی از واردات بخش خصوصی.
براساس گفته های مدیرکل دارو، داروهایی که از فهرست ارز دولتی خارج شده اند، شامل مکمل ها و داروهای بدون نسخه هستند. داروهایی که شامل دریافت ارز دولتی نمی شوند، ممکن است با افزایش قیمت ملایمی روبرو باشند. البته هر چقدر تولیدات داخلی افزایش یابد، میزان ارز دولتی دارو کاهش می یابد. در سال گذشته در حدود ۶۰ درصد از ارز مصرفی به تامین مواد اولیه دارو و در حدود ۴۰ درصد صرف واردات دارویی نهایی شد. به هر حال با تحریم هایی که توسط کشور آمریکا صورت گرفته، ایران با محدودیت های ارزی بسیاری مواجه است. به همین دلیل برخی از داروها از فهرست دریافت ارز دولتی خارج شده اند. البته همان طور که گفته شد این فهرست ها شامل یک سری مکمل ها و یا مواد جانبی و یا داروهای بدون نسخه هستند. بنابراین افزایش قیمت در مورد اینگونه از داروها فشار چندانی به بیماران وارد نمی کند.
بر اساس گفته های مدیر کل دفتر خدمات بازرگانی وزارت صنعت، معدن و تجارت، ارز دولتی برای واردات لاستیک حذف شده است. بدین صورت که لاستیک و مواد اولیه لاستیک از گروه یک دریافت ارز، به گروه دو منتقل و بر این اساس ارز اختصاص یافته این گروه نیمایی شده است. به هر حال با حذف ارز دولتی از لاستیک، ممکن است قیمت لاستیک افزایش یابد. البته از آنجایی که تقاضا افزایش داشته و در عین حال مواد اولیه لاستیک بسیار کم است. بنابراین ممکن بوده که تا حدی کمبود لاستیک در بازار احساس شود. مواد اولیه لاستیک خودروهای سواری و سنگین و کامیون هر دو وارداتی است. از آنجایی که تکنولوژی ساخت این مواد در کشور فراهم نشده، بنابراین با حذف ارز دولتی لاستیک، شاهد افزایش قیمت لاستیک خواهیم بود. البته افزایش قیمت لاستیک ممکن است بر روی قیمت کرایه های تاکسی و حمل و نقل نیز موثر باشد.
همه دانشجویانی که در خارج از کشور در حال تحصیل هستند و یا اینکه موفق به قبولی در یکی از دانشگاه های خارج از کشور شده اند. برای دریافت ارز باید همه مراحل ذیل را سپری کنند.
بر اساس مصوبه بانک مرکزی هرگونه معاملات ارز دولتی خارج از سیستم بانکی به عنوان قاچاق شناخته می شود. به همین خاطر شهروندانی که در طی سال های اخیر در بازار ارز سرمایه گذاری کرده، ولی در حال حاضر با ممنوعیت فروش مواجه شده اند، دچار مشکل شده اند. بر اساس اطلاعیه بانک مرکزی هر کسی مجاز به نگهداری ۱۰ هزار یورو در کشور است. به همین دلیل نگهداری بیش از این مقدار جرم محسوب می شود. در همین راستا تمامی وارد کنندگان برای خرید ارز دولتی می توانند به بانک مرکزی مراجعه کنند و سفارش خود را مبنی بر سفارش ارز برای وارد کردن کالا ثبت کنند. بعد از اینکه وارد کنندگان سفارش خود را ثبت کردند، می توانند از طریق بانک های مجاز ارز خود را تهیه کنند. در همین راستا بانک مرکزی هرگونه معامله خارج از سیستم بانکی و صرافی های مجاز را قاچاق محسوب می کند.
بر مبنای مقررات تعیین شده توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، ارز به گروه های اسمی زیر تعلق خواهد گرفت.
شایان ذکر است که جزئیات مربوط به میزان ارز قابل تامین برای هر یک از موارد بالا، توسط بخش نامه های ابلاغی بانک مرکزی به شبکه بانکی انجام می شود.
بر اساس قوانین بانک مرکزی، افرادی که قصد سفر به کشورهای خارجی را داشته باشند، می توانند مبلغی را به عنوان کمک هزینه سفر دریافت کنند. این ارز فقط یک بار در سال به مسافران تعلق می گیرد. برای تهیه ارز مسافرتی باید بلیط هواپیمایی را تهیه کرد. سپس به یکی از بانک هایی که ارز مسافرتی ارائه می کنند، می توان ارز مسافرتی را تهیه کرد. البته باید برای دریافت ارز مسافرتی مدارک دیگری نیز به همراه داشت که شامل:
البته این نکته را باید در نظر گرفت که ارز مسافرتی به همه افراد تعلق نمی گیرد. به همین خاطر برای دریافت ارز مسافرتی باید سه شرط زیر را داشت:
البته به مسافرانی که شرایط ذیل را داشته باشند، به هیچ وجه ارز مسافرتی تعلق نمی گیرد:
زائرانی که قصد زیارت کربلا را دارند، باید ارز مورد نیاز خود را تهیه کنند. اما اینکه چقدر ارز به هر زائر تعلق می گیرد و در این راستا بانک مرکزی چه تمهیداتی را در نظر گرفته است، هنوز نتیجه ای بدست نیامده است. اما بر اساس گفته رئیس بانک مرکزی، مذاکره در راستای توزیع دینار برای زائرین به هیچ نتیجه ای نرسیده است. به همین خاطر زائرانی که نیاز به ارز دارند، باید آن را از بانکها و صرافی های مجاز تهیه کنند. بنابراین تمامی ارز مورد نیاز زائرین به صورت آزاد تامین می شود. در همین راستا بانک مرکزی به تمامی زائرین تاکید کرده است که ارز مورد نیاز خود را در اسرع وقت تامین کنند و آن را به تعویق نیاندازند.
برای مسافرت به ترکیه، می توان ۳۰۰ دلار دولتی با نرخ بسیار ارزان تهیه کرد، اما در صورتی که شرایط ذیل را به همراه داشت:
با توجه به مطالبی که در این مقاله عنوان شد متوجه شدیم که تهیه ارز دولتی در موارد مختلفی از جمله بورس، واردات، تحصیل، دارو وغیره با شرایط خاصی همراه است. برای دریافت هر یک از این شرایط می توان از طریق سرچ در اینترنت اقدام کرد. به هر حال نرخی که برای تهیه ارز دولتی مشخص می شود بر مبنای دستورالعمل بانک مرکزی است. عوامل مختلفی از جمله تحریم های کشوری نیز می تواند بر روی تعیین نرخ ارز دولتی اثرگذار باشد. اما دولت برای کاهش هزینه های تحمیلی بر روی شهروندان موظف است که به آنها ارز بپردازد.